Aktualności

W ciągu ostatnich lat na jednym z pól w hrabstwie Norfolk na wschodnim wybrzeżu Wysp Brytyjskich detektoryści natrafiali na złote monety oraz inne przedmioty wykonane z tego szlachetnego kruszcu. Dopiero teraz okazało się, że stanowiły one jeden skarb ukryty na przełomie VI i VII stulecia. Co więcej – jest on jak dotąd największym znaleziskiem złotych monet pochodzących z okresu anglosaskiego przypadającego na lata 410-1066. Jakby tego było mało – same okoliczności odkrywania jego poszczególnych elementów i wynikające stąd komplikacje prawne zasługują na miano sensacyjnych. 

W skład omawianego skarbu wchodzi łącznie 131 złotych monet, z których większość to tremisy Franków. Tremisy to złote monety bite w późnym cesarstwie rzymskim, następnie bizantyjskim, których wartość wynosiła trzecią część solida. Z czasem własne tremisy zaczęły wybijać również państewka utworzone przez plemiona barbarzyńskie Burgundów, Ostrogotów, Lombardów, Fryzów czy właśnie Franków. Skarb z Norfolk zawierał także dziewięć złotych solidów, jedną większą monetę bizantyjską, a ponadto cztery inne złote przedmioty: brakteat, czyli cienką monetę wybitą jednostronnie i przerobioną na wisiorek oraz sztabkę złota. Pozostałe dwa to fragmenty złota będące prawdopodobnie częściami większych wyrobów jubilerskich. Ich obecność w skarbie sugeruje, że cała jego zawartość, a więc i monety (!), powinna być rozpatrywana w kategorii kruszcu, którego wartość określano według wagi, a nie nominału. Takie rozwiązanie charakteryzuje wczesne gospodarki, które same jeszcze nie produkują monet, a zapoznają się z systemem pieniężnym w wyniku np. kontaktów dalekosiężnych. Sam proces upieniężnienia, czyli przejście od ważenia kruszcu do posługiwania się pieniędzmi w sposób nam dziś znany to bardzo interesujące zagadnienie, które wzbudza wśród badaczy liczne kontrowersje.

System ważenia kruszcu stosowano również w Norfolk w czasie ukrycia skarbu, gdy Anglia pozostawała podzielona na wiele mniejszych i większych królestw. Norfolk należało wówczas do Królestwa Wschodniej Anglii (East Anglia), założonego przez przybyłych ze Szlezwiku Anglów i rządzonego przez dynastię Wuffingów – potomków Wuffy. Z czasem East Anglia weszła w skład tzw. heptarchii, czyli związku siedmiu królestw anglosaskich (od gr. heptarchia – siedmowładztwo), które od VI do IX w. nieustannie ze sobą walczyły o przywództwo. Wprawdzie państwo wschodnich Anglów nie osiągnęło pozycji hegemona, ale przez krótki czas - na początku VII w. – należało do najpotężniejszych w owym związku. Dość szybko zostało uzależnione od centralnie położonej Mercji, z którą popadło w konflikt o kontrolę nad środkowymi Anglami. Z kolei w IX w. dominację zdobył Wessex, ale tylko do czasu, kiedy najazdy wikingów doprowadziły do zjednoczenia królestw i wykształcenia spójnego ustroju politycznego Anglosasów.

Władztwo wschodnich Anglów rozciągało się nad niemal całą wschodnią częścią wyspy, a jego główne składowe tworzyły tereny tworzące obecnie hrabstwa Norfolk i Suffolk. Zresztą same te nazwy, poświadczone dopiero przez jedenastowieczne źródła pisane, wywodzą się od Anglów, którzy przybywszy na te terytoria zaczęli dzielić się na „Północny Lud”, czyli „north folk”, oraz „Południowy Lud”, czyli „south folk”. Podział ten został ugruntowany poprzez ustanowienie w 672 r. nowej stolicy biskupiej w North Elmham w Norfolk, konkurencyjnej w stosunku do wcześniej erygowanej w tajemniczym Dommoc w Suffolk (chodzi najpewniej o Dunwich). 

Oba dzisiejsze hrabstwa, zarówno północne, jak i południowe, należą do jednych z najbardziej „urodzajnych” w Anglii pod względem znalezisk archeologicznych namierzanych za pomocą wykrywaczy metalu. Dlatego też oficjalne ogłoszenie informacji o najnowszym skarbie z Norfolk nie było dla niektórych żadną niespodzianką. O wiele większym zaskoczeniem okazały się natomiast okoliczności jego odkrycia. Otóż na jego poszczególne elementy natrafiał w latach 2014-2020 detektorysta, który podobnie jak właściciel posesji, pragnęli pozostać anonimowi. W konsekwencji do publicznej wiadomości nie podano dokładnego miejsca znalezienia skarbu, a on sam określany jest ogólnie jako znalezisko z zachodniego Norfolk. Obaj mężczyźni zgłaszali jednak sukcesywnie kolejne odkrycia odpowiednim władzom, co zasługuje na pochwałę. 

Zupełnie odmienną drogę obrał David Cockle, który o swych poczynaniach jako detektorysty nigdzie nie meldował, a nawet nie otrzymał na ich realizację pozwolenia właściciela terenu. Pan Cockle, zatrudniony wtedy w policji, próbował sprzedać 10 złotych monet znajdowanych podczas nielegalnych przechadzek z wykrywaczem, tłumacząc, że pochodzą one z różnych lokalizacji. Proceder ten został dość szybko ujawniony, choć nie udało się odzyskać dwóch egzemplarzy, które zniknęły na czarnym rynku antyków. Davida Cockle’a uznano w 2017 r. winnym kradzieży oraz skazano na 17 miesięcy więzienia. Stracił też oczywiście pracę policjanta. 

W chwili obecnej koroner z zachodniego Norfolk prowadzi dochodzenie mające na celu ustalenie czy omawiane znalezisko, w tym osiem monet wykrytych przez Davida Cockle’a, można uznać za skarb w myśl angielskiej ustawy o skarbach z 1996 r. (Treasure Act). Co ciekawe, do grupy rozpatrywanej przez koronera nie włączono pojedynczej złotej monety znalezionej na tym samym polu w 1990 r., a więc przed wprowadzeniem wspomnianej ustawy. Zgodnie z nią warunkiem zakwalifikowania znaleziska jako skarbu jest obecność co najmniej dwóch monet, które zawierają więcej niż 10% metalu szlachetnego i mają więcej niż 300 lat. Stanowią one wówczas własność Korony, która zgłasza do niej roszczenia tylko wtedy, gdy akredytowane muzeum chce je nabyć i jest w stanie zapłacić nagrodę równą pełnej wartości rynkowej znaleziska.

W znaczenie skarbu z zachodniego Norfolk nie wątpią natomiast badacze przeszłości. Zdaniem Tima Pestella, starszego kuratora archeologii w Norwich Castle Museum and Art Gallery “To ważne w skali międzynarodowej znalezisko odzwierciedla bogactwo i powiązania kontynentalne, jakimi cieszyło się wczesne Królestwo Anglii Wschodniej. Badanie skarbu i jego miejsca odkrycia może pomóc w zrozumieniu wczesnych systemów handlu i wymiany oraz znaczenia zachodniego Norfolk dla rządzących królami Anglii Wschodniej w VII wieku”. Z kolei Gareth Williams, kurator ds. monet wczesnego średniowiecza w British Museum, stwierdził: „To niezwykle ważne znalezisko. Jego chronologia jest zbliżona do chronologii słynnego pochówku statku z Sutton Hoo w Suffolk i chociaż nie zawiera tyle złota, co cały pochówek w Sutton Hoo, ma znacznie więcej monet. W rzeczywistości jest to największy znany dotychczas skarb monet. Musi być rozpatrywany razem z innymi niedawnymi znaleziskami z Anglii Wschodniej i innych terenów, pomoże zmienić nasze rozumienie gospodarki anglosaksońskiej Anglii”.

Do tej pory za największy skarb złotych monet z tych czasów uchodził odkryty w 1828 r. w Crondall w Hempshire zbiór 101 monet głównie anglosaksońskich, merowińskich i fryzyjskich. Trudno jednoznacznie stwierdzić czy tak bogaty zasób zgubiono czy ukryto celowo. Wiadomo jedynie, iż stało się to około 640 r. Na podobny okres wydatowano słynny i odkryty całkiem niedawno – bo w 2009 r. - skarb ze Staffordshire, który co prawda nie zawierał monet, ale około 4600 przedmiotów złotych i srebrnych, o wadze odpowiednio 5,1 kg i 1,4 kg. Nic dziwnego, że okrzyknięto go największym znaleziskiem metalu szlachetnego z okresu anglosaksońskiego. Ze względu na misterne wykonanie oraz użycie emalii komórkowej (wypełnianie różnokolorową emalią "komórek" powstałych na powierzchni zdobionego przedmiotu za pomocą przylutowanych cienkich blaszek lub drucików) uważa się go także za największy skarb metaloplastyki anglosaksońskiej. Najsłynniejszym wszakże pozostaje nadal pochówek w łodzi z Sutton Hoo w Suffolk, którego okoliczności odkrycia można obejrzeć w filmie Wykopaliska („The Dig”) zrealizowanym przez platformę Netflix. W tym symbolicznym pochówku datowanym na lata miedzy 610 a 640 r. natrafiono na sakiewkę 37 złotych monet, trzy czyste złote krążki wielkości monet, dwie małe sztabki złota oraz wiele innych złotych przedmiotów. Co ważne – rzeczone monety pochodziły z państwa Franków, co potwierdza, że do Królestwa Wschodnich Anglów sprowadzano obce pieniądze, a nie wytwarzano jeszcze własnych. 

Wszystkie wymienione odkrycia przyczyniają się bezsprzecznie do poznania wczesnej epoki anglosaksońskiej, ale w przypadku wschodnich Anglów nabierają decydującego znaczenia – rekompensują bowiem niemal zupełny brak źródeł pisanych. Tutejsze kroniki i dokumenty zostały najprawdopodobniej zniszczone podczas najazdów wikingów, na co do tej pory utyskują historycy.

________________
Ewelina Siemianowska (ur. 1981) historyk i archeolog, oba kierunki ukończyła na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Interesuje się wczesnym średniowieczem, w tym zwłaszcza osadnictwem i komunikacją, którym poświęciła szereg artykułów naukowych. Jest redaktorem portalu wczesneśredniowiecze.pl.