Aktualności

Od piątku 22 kwietnia 2022 r. w Muzeum Regionalnym im. Janusza Petera w Tomaszowie Lubelskim obejrzeć można wystawę zatytułowaną „Czerwień - gród między Wschodem a Zachodem”. Przedstawia ona dzieje pogranicznego grodu w Czermnie utożsamianego z Czerwieniem, który dał nazwę słynnym Grodom Czerwieńskim. 

Pierwsze otwarcie wystawy „Czerwień - gród między Wschodem a Zachodem” w muzeum w Tomaszowe Lubelskim odbyło się 28 listopada 2012 r. Od tego czasu ekspozycja dosłownie „jeździła” po całej Polsce, udostępniono ją w ok. 20 placówkach, w tym w 2018 r również w naszym Muzeum. Ukazuje ona kilkaset przedmiotów z okresu miedzy X a XIV w., w tym srebrną i pozłacaną biżuterię, unikatowe pieczęcie książąt ruskich czy różnego rodzaju militaria. Teraz wróciła do Tomaszowa Lubelskiego, gdzie została udostępniona 22 kwietnia 2022 r. jako wystawa stała. Jej powtórne otwarcie zainaugurował wykład prof. Marcina Wołoszyna „Ogniem i mieczem? A może jednak srebrem i jedwabiem? Kultura materialna pogranicza polsko-ruskiego w X-XIII w.”. 

Grody Czerwieńskie to nazwa znana, a przynajmniej słyszana przez niemal wszystkich. Zazwyczaj kojarzy się – i słusznie ! – z Bolesławem Chrobrym i prowadzonymi przez niego wojnami. Według „Powieści minionych lat”, czyli najstarszej kroniki ruskiej (początek XII w.), książę polski Bolesław w drodze powrotnej z udanej wyprawy na Kijów w 1018 r. „Grody Czerwieńskie zajął dla siebie”. Z kolei w 1031 r. książęta ruscy Jarosław Mądry i Mścisław Chrobry „zebrali wojów mnogich, poszli na Lachów, i zajęli Grody Czerwieńskie znowu”. O samym grodzie Czerwień „Powieść minionych lat” wspomina pod rokiem 981, gdy „Poszedł Włodzimierz ku Lachom i zajął grody ich: Przemyśl, Czerwień i inne grody, które są i do dziś dnia pod Rusią”. Wymienia go również wielokrotnie „Kronika halicko-wołyńska”, czyli najważniejszy dla tych terytoriów przekaz dotyczący XIII stulecia. Warto podkreślić, że same „Grody Czerwieńskie” wzmiankuje jedynie „Powieść minionych lat”, a termin ten nie jest znany źródłom łacińskim ani innym przekazom informującym o dziejach Polski i Rusi w X i XI w. 

Brak precyzji co do położenia i zasięgu Grodów Czerwieńskich w tekstach pisanych sprawiał, że historycy spore nadzieje pokładali w badaniach archeologicznych. Już prawie 200 lat temu identyfikację Czerwienia z ogromnym (190x120 m) grodziskiem w Czermnie nad rzeką Huczwą, dopływem Bugu, zaproponował Zorian Dołęga-Chodakowski, a właściwie Adam Czarnocki, postrzegany jako jeden z głównych prekursorów badań nad Słowiańszczyzną. Z taką lokalizacją zgadzali się też późniejsi historycy, którzy wskazywali na wiele przemawiających za nią argumentów, w tym zwłaszcza na opisy potyczek polsko-ruskich. Archeolodzy kilkukrotnie podejmowali się prac wykopaliskowych na terenie grodziska w Czermnie i na przyległych osadach. Badania sondażowe przeprowadzono w 1940 i 1952 r., zaś szeroko zakrojoną akcję wykopaliskową w latach 1972-1981. Uzupełniono ją pracami w 1985 r. i 1997 r., a również poszukiwaniami z użyciem wykrywaczy do metali w latach 2010-2011. Znaleziono wtedy dwa wyjątkowe skarby srebrnej biżuterii, zawierające m.in. dwie bransolety mankietowe, trzy bransolety spiralne, sześć zausznic.

Wyniki wspomnianych badań opublikowano dopiero w ramach realizacji szeregu projektów dotyczących Grodów Czerwieńskich określanych „Złotym jabłkiem polskiej archeologii”. Kieruje nimi od 2013 r. dr hab. Marcin Wołoszyn, prof. Uniwersytetu Rzeszowskiego, który skupił zespół badaczy różnych dyscyplin naukowych związanych z rozmaitymi instytucjami z kraju i zagranicy, w tym m. in. z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego, Instytutu Archeologii UMCS, Muzeum Regionalnego im. dr. Janusza Petera w Tomaszowie Lubelskim, Muzeum Zamojskiego w Zamościu i Muzeum im. ks. St. Staszica w Hrubieszowie, Instytut im. Leibniza Historii i Kultury Europy Wschodniej w Lipsku, Instytutu Historii Kultury Materialnej Rosyjskiej Akademii Nauk w Petersburgu. 

Oprócz upowszechniania wyników starszych badań, prowadzone są również nowe wykopaliska, które zdają się potwierdzać identyfikację Czerwienia z Czermnem. Datowania radiowęglowe dowodzą budowy potężnych umocnień grodu (6 m wysokości) w drugiej połowie lub pewniej w końcu X w. i krótkie jego funkcjonowanie, bo tylko do początków XI w. Kolejną akcję budowlana wszczęto w drugiej dekadzie XI w., przy czym proces przebudowy i napraw przeciągał się do połowy tego stulecia. Koniec grodu wiązać można z najazdem mongolskim, ale nie tym najbardziej znanym z 1240 r., ale o ćwierć wieku późniejszym. W przywoływanej powyżej „Kronice halicko-wołyńskiej” pod rokiem 1259 mowa jest o tym jak wodzowie mongolscy wymuszali na władcach Rusi niszczenie grodów po to, by mieć pewność, że nie staną się one zarzewiem wystąpień przeciw rządom chanów. Z tymi wydarzeniami koresponduje chronologicznie pochówek mężczyzny ściętego toporem i kilkuletniego dziecka odkryty w sezonie 2015-1016 na wale grodu w Czermnie i datowany na lata 50-60 XIII w. Zdaje się, że gród został wówczas przekształcony w cmentarz. 

Istotnym zadaniem realizowanym przez badaczy biorących udział we wspomnianych projektach są interdyscyplinarne studia nad różnymi kategoriami zabytków z Czermna od ołowianych plomb po analizy genetyczne. Kolejną odsłoną jest wydany przy okazji powrotu wystawy do muzeum w Tomaszowie Lubelskim katalog dwujęzyczny katalog (w języku polskim i angielskim) „Królowie i cesarze, nie tak koroną zdobią swe czoła jak krzyżem. Średniowieczne dewocjonalia z Czermna/ The cross makes the best ornament on the imperial crown”, którego autorami są Jolanta Bagińska, Tomasz Bagiński, Iwona Florkiewicz oraz wspomniany Marcin Wołoszyn. Jest on poświęcony dewocjonaliom, zwłaszcza krzyżykom zwanym enkolpionami, ale zawiera także krótkie artykuły aktualizujące dotychczasowy stan badań nad Czermnem. Co więcej – podejmuje kwestie włączenia grodziska w Czermnie w sieć tras turystycznych Lubelszczyzny i rozpoczęcie długofalowych badań wykopaliskowych, ale też stworzenia Centrum Archeologiczno-Historycznego – Grody Czerwieńskie w Tomaszowie Lubelskim. W nim też zgodnie z informacją pozyskaną przez nas od Jolanty Bagińskiej, starszego kustosza w Dziale Archeologii w Muzeum Regionalnym im Janusza Petera w Tomaszowie Lubelskim, zostaną udostępnione zabytki z wystawy „Czerwień – gród między Wschodem a Zachodem”. 

Więcej o Grodach Czerwieńskim dowiecie się z naszego spotkania online z cyklu We wczesnym to było, podczas którego prof. Marcin Wołoszyn odpowie na Wasze pytania dotyczące tego zagadnienia. Warto pytać, ponieważ można wygrać katalog wystawy. 

________________
Ewelina Siemianowska (ur. 1981) historyk i archeolog, oba kierunki ukończyła na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Interesuje się wczesnym średniowieczem, w tym zwłaszcza osadnictwem i komunikacją, którym poświęciła szereg artykułów naukowych. Jest redaktorem portalu wczesneśredniowiecze.pl.