Artykuły

Współcześnie sanie/sanki kojarzą się głównie z zimą, śniegiem i zabawą. Prawdopodobnie inaczej było na Rusi w średniowieczu. Na podstawie zachowanych przekazów źródłowych wnioskuje się, że sanie wykorzystywano między innymi podczas pogrzebu władcy. Możliwe, że transportowano w nich ciało zmarłego ze względu na powszechność tego środka transportu bądź ich użycie było wyrazem prestiżu i statusu społecznego.

Przekazy pisane

Staroruscy autorzy wspominają o użyciu sań, pisząc o pogrzebach książąt Włodzimierza I Wielkiego (zm. 15 VII 1015), Jarosława Mądrego (zm. 20 II 1054) i jego syna Izjasława I (zm. 3 X 1078) oraz Świętopełka II Michała (zm. 16 IV 1113), a także Włodzimierza Iwana Wasylkowicza (zm. 10 XII 1288).

W dostępnych nam opisach przebiegu uroczystości pogrzebowych dają się zauważyć pewne podobieństwa. Zmarłego umieszczano w saniach po przygotowaniu jego ciała do pochówku, tj. po obrzędach umycia i ubrania. Następnie transportowano do świątyni, w której miał zostać pochowany. W przekazach stykamy się zarówno z czasownikiem „wieźć” w saniach, jak i „nieść”. Nie zawsze są one użyte w oczywisty dla nas sposób. Wydaje się, że „wieziono” z dalszej odległości, a w pobliżu miejsca pochówku rozpoczynała się faza niesienia. Możliwe, że to ona była częścią rytuału pogrzebowego. Ciało zmarłego władcy wnoszono następnie do świątyni, prawdopodobnie w saniach. Tam odbywały się dalsze uroczystości. W źródłach brak wzmianek o zwierzętach pociągowych, dziejopisarze natomiast wspominają, że za sznury/powrozy sanie ciągnęli ludzie.
Część badaczy uważa, że na średniowiecznej Rusi istniał zwyczaj użycia sań w trakcie pogrzebu. Jest możliwe, że dziejopisarze tak tę kwestię postrzegali, ale opisując chowanie innych władców ruskich, milczą o wykorzystaniu sań. Trzeba by założyć, że sanie uznano za element pogrzebowej codzienności, niewarty – w wielu przypadkach – odnotowania.

Nie wiemy jednak, czy poznaliśmy faktyczny przebieg danych uroczystości pogrzebowych, tak bowiem o nich nam „tylko” opowiedziano. Zresztą odpowiedź na pytanie: „Jak było naprawdę?”, rzadko jest możliwa. Stąd też niejednokrotnie zmuszeni jesteśmy przyjmować założenie: jeśli faktycznie tak było…

Władców ruskich chowano w ciężkich sarkofagach zlokalizowanych w świątyni. Istniała zatem potrzeba przetransportowania ciała zmarłego. Najlepiej było to zrobić w praktyczny sposób. Zapewne wykorzystywano w tym celu powszechny środek transportu. Może na to wskazywać także fakt, że sanie miały zostać użyte nie tylko w miesiącach, w których można spodziewać się z dużym prawdopodobieństwem opadów śniegu, ale też w kwietniu, lipcu i październiku. Uważa się, że na Rusi w średniowieczu z sań korzystano w transporcie bez względu na porę roku, a być może i warunki atmosferyczne. W tym ujęciu ich użycie jednak nie musiało i najpewniej nie było elementem obrzędów pogrzebu.
W opowieści o planowaniu przez wielkiego księcia kijowskiego Świętosława III (zm. 1194) i jego braci wyprawy na książąt riazańskich w 1194 r. czytamy, że Świętosław „jechał na saniach latem, coś bowiem spadło mu na nogi” (przekład K.K.). Prawdopodobnie sanie postrzegano więc również jako wygodny środek transportu – i to nie tylko zimą. Z drugiej strony podkreślono jednak, że sań użyto w lecie, a to może wskazywać, iż uznano taki fakt za niezwyczajny. Według autora innego źródła natomiast w trakcie jednej z wypraw książąt ruskich na Litwinów, zimą 1275/1276 r., w saniach wieźli bojara Tujmę, gdyż był bardzo poraniony. Możliwe że uważano też, iż pojazdem tym jest wygodnie przewozić ranne osoby.

Przekazy ikonograficzne

Na lata 80.-90. XIV w. datuje się powstanie Kodeksu Sylwestra, który zawiera między innymi teksty hagiograficzne poświęcone Borysowi i Glebowi, synom Włodzimierza I Wielkiego, oraz cykl 41 ilustracji. Na większości przedstawiono pośmiertne cuda obu książąt. Autorzy dostępnych nam przekazów źródłowych winą za ich śmierć obarczają Świętopełka „Przeklętego”, część badaczy uważa natomiast, że nie jest to zgodne z prawdą.
Treść jednej z ukazanych scen, często przywoływanej w literaturze, pozostaje w związku ze wzmianką o przewiezieniu w saniach ciała zmarłego Włodzimierza I. Jej autor nie wykroczył jednak, jeśli chodzi o kwestię wykorzystania jako środka transportu sań, poza to, czego dowiadujemy się dziś z przekazów pisanych.

Ważniejsza jest inna ilustracja w tym kodeksie. Widzimy na niej niesienie ciała Borysa w saniach na miejsce pochówku.W źródłach nie wspomina się, by ten środek transportu został wtedy użyty. Dowiadujemy się o pochowaniu Borysa w Wyszogrodzie pod Kijowem. Jego ciało miało zostać tam przeniesione, według części autorów potajemnie. Gdy powstawały ilustracje, mógł istnieć przekaz o przetransportowaniu zmarłego w saniach, ale to tylko hipoteza. My możemy pracować „jedynie” ze źródłami, które pozostają do naszej dyspozycji.

Artysta „umieścił” nieboszczyka w saniach. Dlaczego? Można domniemywać, czym się sugerował. Być może w jego czasach ciało zmarłego władcy zwyczajowo niesiono na miejsce pochówku w taki sposób (w odniesieniu do XIV i XV w. brak jednak podobnych wzmianek) lub był przekonany, że w XI w. tak właśnie by postąpiono. Mógł wszakże uważać, że poprzez ukazanie niecodziennego sposobu wykorzystania sań dodatkowo wzbogaci swoje dzieło. Użycie sań raczej nie miało umniejszyć rangi przedstawionego na ilustracji wydarzenia, może zatem rysownik postrzegał je jako prestiżowy pojazd.

W czasach nowożytnych

Według źródeł sań używano w trakcie pogrzebów władców również w XVII w. Przenoszono w nich członków carskiej rodziny w trumnach, np. w 1670 r. carewicza Aleksego, a w 1676 cara Aleksego I. O wykorzystywaniu sań jako środka transportu nieboszczyka opowiadano też etnografom, nie tylko w 2. połowie XIX i na początku XX w., ale i po roku 1945. Wiadomości na ten temat pochodzą z obszaru Europy Środkowo-Wschodniej i azjatyckich terenów Rosji, ale także z Półwyspu Bałkańskiego.

Podsumowanie

Ostrożnie można założyć, że na średniowiecznej Rusi podróż saniami uważano za wygodną. Wykorzystanie sań w trakcie pogrzebów władców mogło wynikać zwyczajnie z powszechnej dostępności tego środka transportu bądź z faktu, że ich użycie stanowiło wyraz prestiżu i statusu społecznego. Nie jest zresztą wykluczone, że sposób postrzegania różnił się w zależności od rodzaju sań, okoliczności ich użycia czy regionu. Musimy też brać pod uwagę indywidualne poglądy dziejopisarzy i wyobraźnię autorów ilustracji, które mogą nie odzwierciedlać faktycznego stanu rzeczy, oraz zakładać, że możemy mieć do czynienia na przykład z artystycznymi przekształceniami elementów świata rzeczywistego.

Literatura:

•    Bartnicki Mariusz, „Ceremoniał pogrzebowy władców ruskich w XII i XIII wieku”, w: „Hierofanie, wierzenia, obrzędy… Kultura symboliczna w średniowieczu między pogaństwem a chrześcijaństwem”, red. Stanisław Rosik i in., Rzeszów, s. 187-213.
•    Kollinger Karol, „Użycie sań w obrzędach pogrzebu władców na Rusi wczesnośredniowiecznej w świetle źródeł pisanych”, w: „»Śmierć w dziejach człowieka«. Starożytność i średniowiecze”, red. Maciej Franz i in., Toruń 2016, s. 116-125.
•    Kollinger Karol, „Użycie sań w obrzędach pogrzebu władcy na wczesnośredniowiecznej Rusi. Analiza przekazów ikonograficznych”, w: „Obraz między sacrum i profanum”, red. Maciej T. Kociuba, Lublin 2020, s. 199-213.
•    Мусин Александр Е., „Христианизация Новгородской земли в IX-XIV веках. Погребальный обряд и христианские древности”, Санкт-Петербург 2002.
•    Васильев Михаил И., „Русские сани: историко-этнографическое исследование”, Великий Новгород 2007. 

__________

Karol Kollinger (ur. 1983) – doktor, historyk mediewista, absolwent Instytutu Historii Uniwersytetu Rzeszowskiego. W latach 2014–2017 stażysta naukowy w Instytucie Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie, w Ośrodku Interdyscyplinarnych Badań Archeologicznych (w ramach programu FUGA 3 finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki). W trakcie stażu badał m.in. temat wykorzystania sań w obrzędach pogrzebu na Rusi w średniowieczu. Od 2019 zatrudniony w Ośrodku Historii Kultury Materialnej Średniowiecza i Czasów Nowożytnych IAE PAN na stanowisku adiunkta naukowego. W swoich badaniach zajmuje się dziejami i kulturą średniowiecznej Rusi, Polski i Skandynawii. Autor książki „Polityka wschodnia Bolesława Chrobrego (992–1025)”. Od 2022 w Redakcji „Kwartalnika Historii Kultury Materialnej”.