Recenzje

Norbert Kersken, Przemysław Wiszewski, Polska i Rzesza w średniowieczu. Nowi sąsiedzi w środku Europy, Polska – Niemcy. Wspólna historia, t. 1, Wrocław 2023, Wydawnictwo Centrum Studiów Niemieckich i Europejskich im. Willy’ego Brandta Uniwersytetu Wrocławskiego, ss. 424, ISBN 978-83-66810-17-4.

Dzieje stosunków polsko-niemieckich w każdej epoce, a więc nie tylko we wczesnym średniowieczu, to zagadnienie trudne, zwłaszcza dla polskiej historiografii. Trudne, bo niemal zawsze na ich postrzeganiu odciskała piętno aktualna sytuacja polityczna. Szczególnie widoczne było to po zakończeniu II wojny światowej, gdy relacje polsko-niemieckie określano jako „dziesięć wieków zmagania”, w przeciwieństwie do np. polsko-czeskich ujętych jako „dziesięć wieków sąsiedztwa”. Z czasem jednak ów konfrontacyjne nastawienie zaczęło ustępować, a kolejnym – chciałoby się rzec „milowym” – krokiem jest inicjatywa wydawnicza Niemieckiego Instytutu Spraw Polskich (Deutsches-Polen Institut). To niemiecki ośrodek badawczy założony w 1980 r. w Darmstadt w celu poprawy kontaktów niemiecko-polskich poprzez działalność naukową, edukacyjną i kulturalną.

 Wyrazem tak szeroko zakrojonej aktywności jest właśnie synteza polsko-niemieckich stosunków zatytułowana Deutsch-Polnische Geschichte. Podzielono ją na pięć tomów, z których każdy odpowiada poszczególnym epokom: I – do 1500 r., II – 1500-1806, III – 1806-1918, IV – 1918-1948, V – od 1948 po czasy współczesne). Dzieło to ambitne, ponieważ każda jego część to wynik współpracy historyka polskiego i niemieckiego, i to współpracy ścisłej – nie znajdziemy tu rozdziałów popełnionych przez nich osobno, a wprost przeciwnie – narracja jest ciągła, autorzy wspólnie wyrażają swe opinie i wspólnie się pod nimi podpisują. 

Sam projekt został po raz pierwszy zaprezentowany we wrześniu 2012 r. na Konferencji Historyków Niemieckich w Moguncji oraz na II Kongresie Zagranicznych Historyków Polski w Krakowie. Już w 2014 r. do rąk niemieckich czytelników trafił jako pierwszy tom II, a następnie sukcesywnie pozostałe; prace nad tomem IV wciąż trwają. Na początku 2023 r. na polskim rynku wydawniczym pojawił się zgodnie z kolejnością tom I, poświęcony średniowieczu i będący przekładem z języka niemieckiego tomu pt. „Neue Nachbarn in der Mitte Europas. Polen und das Reich im Mittelalter” wydanego w 2020 r. „Polska i Rzesza w średniowieczu. Nowi sąsiedzi w środku Europy” otwiera polskojęzyczną edycję serii „Polska – Niemcy. Wspólna Historia”, za publikację której odpowiadają Centrum Studiów Niemieckich i Europejskich im. Willy’ego Brandta działające przy Uniwersytecie Wrocławskim i Europejskie Stowarzyszenie Badań Niemcoznawczych. 

Należy zgodzić się z opinią prof. Tomasza Jurka, który w recenzji niemieckiej wersji I tomu uznał, że jego autorzy zostali trafnie dobrani. Ze strony niemieckiej – dr Norbert Kersken, badacz dziejopisarstwa średniowiecznego, wieloletni pracownik Niemieckiego Instytutu Historycznego, a co ważne – znający dobrze nie tylko język polski, ale też polską literaturę naukową i tutejsze środowisko naukowe. Obecnie jest pracownikiem Instytutu Herdera do Badań Historycznych nad Europą Środkowo-Wschodnią z siedzibą w Marburgu w Hesji. Natomiast ze strony polskiej – prof. Przemysław Wiszewski, o którym ostatnio wspominaliśmy na naszym portalu. Przypomnijmy, że to mediewista związany z Uniwersytetem Wrocławskim, badacz tradycji dynastycznej Piastów oraz „zapalony regionalista, miłośnik dziejów Śląska”. Jak zapewniali obaj autorzy w jednym z wywiadów, podczas pracy nad książką nie dochodziło do sprzecznych interpretacji opisywanych wydarzeń czy procesów, a raczej do dyskusji na ich temat. 

Omawiana pozycja, składa się ze słowa od wydawców polskiego i niemieckiego, wstępu, dwóch zasadniczych części, z których każda liczy ok. 160 stron, zakończenia, indeksów oraz bibliografii. We wstępie autorzy wyjaśniają czas i przestrzeń podejmowanych zagadnień, a więc dwóch podstawowych kategorii w badaniach historycznych (i nie tylko ich). Pracę ograniczono wyraźnymi cezurami: od poł. X w., czyli panowania Ottona I i powstania władztwa piastowskiego między Odrą a Wisłą, do ok. 1500 r., czyli reformy Rzeszy i rozwoju parlamentaryzmu w Polsce. Co do przestrzeni – obejmuje ona nie tylko terytoria Niemiec i Polski, ale inne, na których dochodziło do interakcji, z zastrzeżeniem, że przestrzenie te dalekie były od stabilności. Dodatkowo autorzy podkreślają znaczenie stref kontaktu (równie zmiennych), co wpisuje się w jeden głównych założeń/celów książki, a mianowicie ukazanie kształtowania się sąsiedztwa i procesów wymiany kulturowej i cywilizacyjnej. Wyróżnili pięć takich stref: Saksonię, obszar między Łabą a Odrą, Śląsk, Prusy, wreszcie – Wielkopolskę i Małopolskę. 

Pierwsza część to zgodnie z tytułem „Panorama” dziejów wzajemnych stosunków, ale nie tylko politycznych, do których według obu badaczy ograniczały się zazwyczaj dotychczasowe opracowania. Wprawdzie i tu wojny sojusze i konflikty stanowią swego rodzaju szkielet i tej opowieści, ale został on bogato okraszony informacjami nie zawsze znanymi z podręczników, np. językowymi, a zwłaszcza genealogicznymi. Autorzy podkreślają odmienność naszego współczesnego świata od średniowiecznego, choćby na przykładzie terminu „granica”, który nie oznaczał do XIII w. linii (tak my dziś go rozumiemy). W gąszczu faktografii, imion, zawiłości matrymonialnych (małżeństwo to wszak polityka) i rozbudowanych niekiedy ciekawostek (np. wesele Jadwigi Jagiellonki z Jerzym Bogatym), można jednak wyłapać fragmenty o charakterze syntetycznym i uogólniającym. Taką rolę w pewnym sensie pełni też wstęp.

O wiele ciekawszy wydaje się trzeci podrozdział pierwszej części poświęcony relacjom między poszczególnymi społecznościami/grupami: szlachtą, mieszczaństwem, chłopstwem i duchowieństwem. Mniej w nim faktografii, aczkolwiek powtórzenia niektórych ramowych dla narracji informacji nie dało się uniknąć, co jest w pełni zrozumiałe. W przypadku szlachty, o której we wczesnym średniowieczu nie można mówić, chodzi przede wszystkim o związki Piastów z rodami panującymi w Rzeszy, a więc kwestie małżeństw, przybywających zakonników (krzyżacy) czy rycerzy, dzięki którym następowała wymiana kulturowa i intelektualna. Autorzy eksponują szczególnie wielojęzyczność polsko-niemieckiego średniowiecza, która była skutkiem zamieszkiwania obu obszarów przez rozmaite grupy etniczne. Niekiedy nawet dialekty znajdowały swe odbicie w źródłach pisanych, co prawda nikłe, ale zakłada się różnorodność językowa musiała być o wiele większa w słowie mówionym. 

Druga część „Pytania i perspektywy” podejmuje kwestie sporne i kontrowersyjne tak wśród badaczy przeszłości, jak i obecne we współczesnej przestrzeni publicznej. Do zagadnień od dawna dyskutowanych należy zaliczyć m. in. państwowo-prawny stosunek Rzeszy do Polski, osadnictwo niemieckie określane nierzadko „Drang nach Osten” i rozumiane odmiennie w historiografii polskiej i niemieckiej, działalność zakonu krzyżackiego, rolę Żydów, kulturę (nie tylko elitarna), kształtowanie się wyobrażeń narodowych i wzajemnych stereotypów.

Poruszanie się po tomie ułatwiają wydatnie trzy indeksy: osobowy, geograficzny i rzeczowy. Zaopatrzono go też w bibliografię, liczącą ponad 20 stron i pogrupowaną w teksty źródłowe, literaturę oraz źródła kilkunastu kolorowych ilustracji. We wstępie zapewniono, że w przeciwieństwie do wydania niemieckiego umieszczono tu więcej pozycji polskojęzycznych. Jednak śledząc przypisy można odnieść wrażenie, że większość z nich zawiera właśnie literaturę niemieckojęzyczną, mimo że przekłady niektórych pozycji ukazały się w języku polskim. Znajdziemy je dopiero w bibliografii, a uwaga ta dotyczy również źródeł pisanych. Autorzy cytują je zazwyczaj w oryginale, czyli w języku łacińskim, nawet te, których tłumaczenia są dostępne w języku polskim (jak np. Anonim tzw. Gall). Wydaje się, że w opracowaniu skierowanym do masowego odbiorcy, a więc niespecjalisty, fragmenty te powinny być podane w przystępny dla niego sposób. 

Za prof. Tomaszem Jurkiem należy powtórzyć, że omawiana publikacja to ważne wydarzenie historiograficzne – nowością jest tu potraktowanie tematu jako wspólnych dziejów obu narodów. Ma ona znaczenie nie tylko naukowe, ale i społeczne – upowszechnia wiedzę o wspólnej przeszłości, pokazują, że relacje polityczne to zaledwie jeden z jej aspektów. która jak twierdzą Autorzy twierdzą przy tym, że ogólnie rzecz biorąc sąsiedztwo polsko-niemieckie było lepsze niż późniejsze opinie o nim. Warto zatem sięgnąć po „Polskę i Rzeszę w średniowieczu”, ponieważ oprócz nowatorskiego podejścia do tematu, pozycja ta skłania do refleksji i dalszego samodzielnego zgłębiania poruszonych w niej zagadnień. Zdecydowanie polecamy!

________________
Ewelina Siemianowska (ur. 1981) historyk i archeolog, oba kierunki ukończyła na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Interesuje się wczesnym średniowieczem, w tym zwłaszcza osadnictwem i komunikacją, którym poświęciła szereg artykułów naukowych. Jest redaktorem portalu wczesneśredniowiecze.pl.

Powyższy artykuł jest chroniony przez przepisy prawa autorskiego.
Redakcja wyraża zgodę na kopiowanie i przedrukowywanie tylko całości artykułu pod warunkiem zamieszczenia imienia i nazwiska autora, informacji o nim oraz informacji o źródle (link do wczesneśredniowiecze.pl).