Aktualności

Drogocenny skoczek szachowy sunął po planszy trzymany we wprawnych rękach rycerza przebywającego na zamku na skale Burgstein we współczesnym powiacie Reutlingen na południu Niemiec. Ta partia gry skończyła się 1000 lat temu, ale dziś archeolodzy w ruinach zamku odnaleźli pionki, które kiedyś dostarczały rozrywki i edukowały najważniejszych ludzi w państwie.

Gra w szachy powstała prawdopodobnie w Indiach w VI w., a następnie poprzez Persję, Bizancjum i Arabów dotarła w XI i XII w. do Europy. Niewiele jednak tych wczesnośredniowiecznych zestawów przetrwały do naszych czasów. Już wtedy rzeźbione pionki były drogie i używane przez elity. Najsłynniejszy komplet figur i bierek powstały w tym okresie pochodzi z Lewis w Anglii, ale i w Polsce mamy podobne, choć nie tak artystyczne przykłady jak szachy sandomierskie. Większość z nich wykonana jest z kości lub poroża, zaś najcenniejsze zestawy z kości słoniowej i kłów morsów. Gra szybko zdobyła w Europie popularność. W dwunastowiecznym zbiorze baśni i opowieści Petrusa Alfonsa o tytule „Disciplina clericalis” szachy były postrzegane jako jedna z siedmiu, pośród jazdy konnej, pływania, łucznictwa, walki wręcz, polowania i pisania, umiejętności charakteryzujących elity. Popularność wśród wyższych warstw społecznych, sprawiła, że zazwyczaj bierki do tej gry znajdowane są w zamkach. Znalezisko w Niemczech należy do tej właśnie kategorii. 

W 2022 r. zespół archeologów z Uniwersytetu w Tybindze, Państwowego Urzędu Ochrony Zabytków (Landesamtes für Denkmalpflege) przy Radzie Regionalnej Stuttgartu i Niemieckiego Instytutu Archeologicznego (Deutschen Archäologischen Instituts) badając nienznany wcześniej zespół zamkowy niedaleko Reutlingen dokonała odkrycia, które może przybliżyć rolę szachów w średniowieczu i kulturę grania. Pod warstwą gruzu przy ścianie jednego z pomieszczeń znajdowały się żetony rzeźbione w motyw kwiatów oraz sześciościenna kostka. Największe wrażenie robi jednak doskonale zachowana figura skoczka szachowego będąca częścią tego samego znaleziska. Wszystkie przedmioty wykonano z poroża. Nie wiadomo jednak czy są częścią jednego zestawu. Ze względu na styl artystyczny można stwierdzić, że  z pewnością należały do kogoś majętnego. 

Dotychczasowe badania chemiczne wykazały, że żetony były malowane na czerwono, co może je łączyć z szachami. Na iluminacjach z wczesnośredniowiecznych traktatów, bierki dwóch przeciwnych stron przedstawiano za pomocą czarnego i czerwonego tuszu. Często potem tak też się do nich na łamach tych tekstów odwoływano. Ten argument nie jest jednak przesądzający, a samą farbę jest poddaje się aktualnie dalszym badaniom. Natomiast analiza mikroskopowa skoczka wykazała brak charakterystycznych śladów powstałych w wyniku przesuwania go po planszy. Sugeruje to, że podnoszono go podczas gry tak jak dzisiaj. 

Liczymy, że kolejne odkrycia na zamku na Burgstein odsłonią ukryte karty historii gier planszowych we wczesnośredniowiecznej Europie, jak i całej kultury z nimi związanej. 

_______________
Marcin Wieczorek (ur. 1993) poznański historyk i archeolog, a obecnie doktorant na Wydziale Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i pracownik Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie. Interesuje się wczesnośredniowiecznym Kaukazem, szczególnie kontaktami między tym regionem a Bizancjum miedzy IV a VI w. n.e., oraz początkiem chrześcijaństwa w Gruzji. Prywatnie pasjonat fotografii i astronomii.

Powyższy artykuł jest chroniony przez przepisy prawa autorskiego.
Redakcja wyraża zgodę na kopiowanie i przedrukowywanie tylko całości artykułu pod warunkiem zamieszczenia imienia i nazwiska autora, informacji o nim oraz informacji o źródle (link do wczesneśredniowiecze.pl).